Sắp xếp đơn vị sự nghiệp công lập và doanh nghiệp nhà nước: Nền dữ liệu cho Điều tra thí điểm đơn vị sự nghiệp công lập năm 2025

Ảnh minh hoạ.

Tinh gọn hệ thống đơn vị sự nghiệp công lập và doanh nghiệp nhà nước là chủ trương lớn được Đảng, Nhà nước ta đặc biệt quan tâm, thực hiện quyết liệt. Trong bối cảnh đó, Bộ Nội vụ ban hành Quyết định số 402/QĐ-BNV ngày 24/4/2025, chính thức triển khai Điều tra thí điểm đơn vị sự nghiệp công lập năm 2025. Việc một cuộc điều tra có quy mô giới hạn nhưng mang tính “định hình phương pháp luận” được thực hiện đúng lúc toàn bộ hệ thống các đơn vị cung ứng dịch vụ công đang tái cấu trúc cho thấy sự tính toán chiến lược của cơ quan tham mưu tổ chức bộ máy. Điều tra không chỉ đơn thuần là thu thập dữ liệu, mà là phép thử cho mức độ sẵn sàng của hệ thống sau sắp xếp; đồng thời là phép đo để hiệu chỉnh chính sách trước khi mở rộng phạm vi khảo sát và đánh giá toàn diện.

Thời gian qua, quá trình sắp xếp các đơn vị sự nghiệp công lập và doanh nghiệp nhà nước diễn ra nhanh hơn dự kiến. Nhiều địa phương đã hợp nhất trung tâm y tế với bệnh viện đa khoa huyện, sáp nhập trường mầm non - tiểu học - trung học cơ sở thành mô hình liên cấp, chuyển đổi các ban quản lý công trình công sang mô hình công ty cổ phần, thành lập các đơn vị cung ứng dịch vụ công đa ngành ở cấp xã... Những thay đổi này tạo ra một hệ quy chiếu tổ chức hoàn toàn khác so với thời điểm Tổng điều tra cơ sở hành chính và sự nghiệp năm 2021. Nếu tiếp tục sử dụng cách thống kê cũ, nhiều thông tin sẽ “hẫng”, không phản ánh đúng bản chất mô hình mới. Đây chính là lý do có cuộc điều tra thí điểm năm 2025, nghĩa là vừa làm vừa chuẩn hóa lại cách hiểu, cách phân loại và cách tiếp cận dữ liệu, qua đó tạo dữ liệu nền để phục vụ công tác điều tra chính thức sẽ triển khai trong năm 2026 tới đây.

Mặc dù Quyết định số 402/QĐ-BNV quy định rõ phạm vi của cuộc điều tra thí điểm lần này chỉ tập trung vào nhóm đơn vị sự nghiệp công lập, không mở rộng sang doanh nghiệp nhà nước nhưng trong thực tế, ranh giới này đang mờ dần khi nhiều đơn vị sự nghiệp được giao quyền tự chủ tài chính ở mức cao, có doanh thu và bộ máy giống doanh nghiệp; ngược lại, nhiều doanh nghiệp 100% vốn nhà nước đang được giao nhiệm vụ thực hiện dịch vụ công thiết yếu. Điều đó đặt ra bài toán phân loại: Đâu là đơn vị sự nghiệp công lập thực thụ? Đâu là doanh nghiệp nhưng thực hiện chức năng sự nghiệp? Điều tra 2025 buộc phải làm rõ điều này trước khi tiến tới xây dựng bộ tiêu chí phân tích chính sách quy mô quốc gia.

Một khó khăn khác không thể bỏ qua, là sự đa dạng trong mô hình đơn vị sau sắp xếp. Trước đây, một đơn vị sự nghiệp tương ứng với một loại hình: bệnh viện là bệnh viện, trường học là trường học. Nay, mô hình hợp nhất khiến nhiều đơn vị sở hữu cùng lúc nhiều chức năng: Trung tâm Văn hóa - Thông tin - Thể thao - Du lịch nay gộp nhiều chức năng trong một đơn vị; Trung tâm giáo dục liên thông ba cấp học, Trung tâm dịch vụ nông nghiệp kiêm thú y, trồng trọt, thủy lợi... Việc xác định “mã ngành chính” để thống kê trở nên khó hơn. Một bảng hỏi tiêu chuẩn sẽ không đủ. Cuộc điều tra thí điểm sẽ là cơ hội để Bộ Nội vụ kiểm nghiệm xem liệu có cần xây dựng nhiều bộ công cụ điều tra khác nhau cho từng nhóm mô hình hay không.

Nếu chỉ thu thập thông tin về tổ chức, nhân sự như trước đây thì dữ liệu sẽ không đủ để phục vụ quá trình hoạch định chính sách. Bối cảnh tinh giản biên chế, giao quyền tự chủ, tăng cường đặt hàng - đấu thầu dịch vụ công đòi hỏi điều tra năm 2025 phải làm rõ thêm các yếu tố: mức độ tự chủ tài chính, nguồn thu - chi, tỉ lệ biên chế cứng so với lao động hợp đồng, mức độ số hóa quy trình cung ứng dịch vụ công, nhóm đối tượng thụ hưởng chính... Đây là những biến số thể hiện đúng “sức khỏe hoạt động” của một đơn vị sự nghiệp công lập trong cơ chế mới. Nếu không đo được chất lượng phục vụ và chi phí cung ứng thực tế, cơ quan quản lý sẽ không thể đánh giá sắp xếp có hiệu quả hay không, càng không thể dự báo được khi nào một đơn vị có thể chuyển sang mô hình doanh nghiệp công ích hoặc hoạt động hoàn toàn tự chủ.

Quá trình sắp xếp đơn vị sự nghiệp công lập cũng đang kéo theo dịch chuyển về nhân sự. Nhiều đơn vị giảm đầu mối nhưng số biên chế lại không giảm tương ứng do dồn sang đơn vị hợp nhất. Ngược lại, một số đơn vị được giao quyền tự chủ lập tức chuyển sang sử dụng lao động hợp đồng ngắn hạn thay cho biên chế để linh hoạt hơn. Nếu điều tra chỉ tính số lượng người làm việc theo biên chế, kết quả sẽ lệch. Cần phải ghi nhận đầy đủ cả lực lượng lao động thường xuyên nhưng không nằm trong chỉ tiêu biên chế. Đây là yếu tố then chốt để đánh giá mức độ co giãn thực sự của hệ thống cung ứng dịch vụ công.

Điều tra thí điểm năm 2025 cũng là cách để Bộ Nội vụ kiểm tra mức độ liên thông dữ liệu giữa các hệ thống hiện có: phần mềm quản lý cán bộ, cơ sở dữ liệu đăng ký doanh nghiệp, hệ thống kiểm soát chi của Kho bạc... Nếu phương pháp thu thập vẫn yêu cầu nhập tay từ đầu, sẽ gây quá tải. Ngược lại, nếu kết hợp truy xuất dữ liệu tự động từ hệ thống sẵn có rồi yêu cầu đơn vị xác nhận, tỷ lệ chính xác sẽ cao hơn và giảm gánh nặng cho đối tượng điều tra.

Một cuộc điều tra chỉ thực sự có giá trị khi nó không chỉ cho biết “đang có bao nhiêu đơn vị” mà còn chỉ ra “hệ thống đó vận hành như thế nào, hiệu quả hay không”. Với mục tiêu đóng vai trò là nền tảng cho các quyết định cải cách tiếp theo, kết quả điều tra thí điểm năm 2025 cần được phân tích đa chiều theo các chỉ báo về quy mô - chức năng - mức độ tự chủ - hiệu quả phục vụ. Từ đó, Bộ Nội vụ mới có thể đưa ra các kịch bản tổ chức lại mạng lưới đơn vị sự nghiệp công lập giai đoạn 2026-2030: nhóm nào nên giữ mô hình công lập, nhóm nào có thể xã hội hóa, nhóm nào cần tiếp tục hợp nhất hoặc giải thể.

Có thể nói, điều tra thí điểm năm 2025 chính là phép “soi chiếu” giữa hai trạng thái hệ thống: trước và sau sắp xếp. Những mô hình sắp xếp hiệu quả sẽ được minh chứng bằng số liệu thực tế để nhân rộng, trong khi các bất cập sẽ được nhận diện sớm để điều chỉnh ngay ở chính sách phân loại. Đây là cách tiếp cận linh hoạt, giúp chính sách không bị chậm nhịp trước sự thay đổi nhanh chóng của thực tiễn.

Khi cuộc cải cách đơn vị sự nghiệp công lập đi vào chiều sâu, điều tra không chỉ là việc “đếm” mà là cách để “định hình tương lai”. Quyết định số 402/QĐ-BNV đã khởi động quá trình này đúng thời điểm, đồng thời tái khẳng định vai trò của Bộ Nội vụ không chỉ là cơ quan tổ chức điều tra mà còn là đơn vị "kiến tạo chuẩn dữ liệu thống nhất" về đơn vị sự nghiệp công lập ở quy mô quốc gia. Vấn đề còn lại là tổ chức điều tra với tinh thần lắng nghe thực tiễn, coi các đơn vị đang trong quá trình chuyển đổi mô hình không chỉ là đối tượng thu thập số liệu, mà là những nhân chứng chính sách. Chỉ khi dữ liệu phản ánh đúng đời sống vận hành của hệ thống, chính sách mới có khả năng dẫn dắt thay vì chỉ theo sau điều chỉnh.

Trong bối cảnh đó, một kiến nghị quan trọng được đặt ra là Bộ Nội vụ cần sớm công bố bộ tiêu chí đánh giá hiệu quả sắp xếp đơn vị sự nghiệp công lập dựa trên dữ liệu điều tra thí điểm, đồng thời thiết lập cơ chế phản hồi chính sách hai chiều giữa cơ quan quản lý và đơn vị được khảo sát. Chỉ khi kết quả điều tra được chuyển hóa thành hành động cải cách cụ thể, cuộc điều tra thí điểm năm 2025 mới thực sự trở thành bước ngoặt cho tiến trình số hóa hệ thống cung ứng dịch vụ công của Việt Nam./.

Nhật Vy